Miguel de Lira (Carnota, 1964) pediunos que esta entrevista arrecendese a mar. Por iso o visitamos na beira do porto de Lira nunha tarde de verán, borraxeira e unhas pingas de chuvia. “Sete de xullo e mira que tempo! Pásalle como a este país, que ás veces non hai quen o entenda”, brinca o actor antes de gardarnos do orballo na súa casa. Antes diso aproveitamos para tomar algo no Pedra Pas, onde a praia de Portocubelo, e coñecer mellor o intérprete, o xeito de diluír fronteiras de Chévere e o país mesmo.
ESTE ANO VÉS DE ESTREAR O FILME +CUÑADOS E A SERIE CLANES, PERO A TÚA CARREIRA NON SE ENTENDE SEN AS TÁBOAS. MIGUEL DE LIRA É UN ANIMAL DO AUDIOVISUAL OU DO TEATRO?
Eu teño dúas patas bastante asentadas. Unha no teatro, maiormente con Chévere, e logo a pata do audiovisual no proxecto que me demande, no que me pareza atractivo ou no que teña que estar. Este é un ano atípico no que estou descansando do teatro, aínda que iso de descansar é un falar. No último espectáculo de Chévere [Hellen Keller, a muller marabilla?] non estou, pero aínda descansando sempre estamos con algo. Fixemos unha Ultranoite en Noia en setembro do ano pasado e agora vamos facer unhas en Compostela con este formato que temos de cabaré colectivo. Iso tamén son artes escénicas.
CANTO SE INFLÚEN ESAS DÚAS PATAS ENTRE SI? ÁS VECES XA NON SABE UN O QUE É AUDIOVISUAL E O QUE É TEATRO.
Esas fronteiras é inevitable que se vaian fundindo. No teatro de Chévere temos feito moito coqueteo co audiovisual. Desde os westerns, xa con Río Bravo, ata obras como Eurozone, inspirada no Reservoir Dogs de Tarantino. O cine e o audiovisual sempre foron activadores de espectáculos e de ensoñación. Non só películas, ás veces era o humor de Monthy Phyton cando chegou a nós por unhas cintas VHS que non lembro quen nos pasara. En certa maneira é lóxico que chegado un punto fixeramos espectáculos como Curva España, onde o propio espectáculo é a rodaxe dun documental con cámaras en escena, realización en directo e toda a historia. Aí vese o diluír das fronteiras porque o escenario era case máis un plató que un escenario.
NON É O MESMO OPINAR SOBRE UNHA PELÍCULA NAS REDES QUE REACCIONAR A UN ESPECTÁCULO AO VIVO. CAL DAS DÚAS RESPOSTAS É MÁIS REAL?
Eu sei perfectamente que o das redes sociais é un rollo inflado, compracente moitas veces e envelenado outras. Hate ou love, non hai medias tintas. É moi interesado no sentido de que quen che dá un like ou fai un comentario estase visibilizando e ti tamén respondes. Nas redes hai moito teatro, pero de vodevil, teatro ás veces inconsistente. Realmente o test de verdade é cando a xente está aí. No teatro non hai hipocrisía porque están as caras, os aplausos ou a percepción do directo. Ninguén che pode dicir o contrario do que realmente amosa coa súa cara. É a proba do algodón e o que nos gusta a nós: o peixe fresco.
“Nas redes sociais hai moito teatro, pero de vodevil, teatro ás veces inconsistente”
DIN QUE O TEATRO AXUDA A MOVERSE EN MOITOS REXISTROS E TI XA LEVAS UNS CANTOS NAS COSTAS. ESE TRABALLO NOS ESCENARIOS FOI UNHA BOA ESCOLA?
Foino na medida en que a escola de Chévere é unha especie de viveiro de creación. Chévere é un sitio onde facer espectáculos partindo de cero e estando inmerso en toda a creación: desde a idea orixinal ata os procesos de improvisación, de creación do texto, de estilo, das distintas ramas do espectáculo… Producimos dunha maneira en que o papel de ser actor é un dos papeis importantes, pero non é o único. Moitas veces estamos inmersos na creación colectiva, aínda que a dirección recaia, sobre todo ultimamente, en Xesús Ron. Traballar en Chévere é algo máis que interpretar personaxes. Mesmo ás veces non interpretamos personaxes, senón que nos interpretamos a nós mesmos. As distintas capas dos últimos espectáculos son como unha especie de multifilloa.
MULTIFILLOA?
A pedra das filloas é o noso escenario e nós imos poñendo capas encima. Ás veces son capas de personaxes que interpretamos puntualmente, que rapidamente tiramos para volver a outra capa, a outra filloa, que é máis persoal, máis nós ou máis cheveriana. Despois vamos a outra de documentación histórica ou máis descritiva e logo podemos volver a unha construción mínima de personaxes. Non facemos un personaxe de principio a fin, como si acostumo a facer no audiovisual. O traballo de actor é unha parte do que facemos, pero somos como uns tripulantes. Entre todos cociñamos algo que chamamos Eroski Paraíso, Curva España ou N.E.V.E.R.M.O.R.E. Houbo outra etapa anterior con outras maneiras de crear, pero a destilación foinos levando ata aquí. En Chévere a importancia do proceso é moi grande: largar ben as nasas para ir recollendo segundo se vai ensaiando.
XA SON MOITOS ANOS TRABALLANDO CON CHÉVERE NO PAÍS E PARA O PAÍS. VÉDESVOS COMO OBREIROS DA CULTURA DE NOSO?
Dalgunha maneira sempre foi a estética de Chévere, sobre todo coa Sala Nasa. Acuñamos unha terminoloxía: eramos unha xunta de comandantes e a tripulación eran os socios da Nasa. A organización era horizontal ata o punto de que as Ultranoites sempre estaban abertas para quen quixese actuar. Lembro aqueles rapaces de Lugo, que eran Tosar, Coira e Piti, probando a facer un sketch. Os do Novo circo que viñan de estudar en Inglaterra ou Alemaña. Os de Pistacatro ou María Pujalte, María Bouzas, Mofa e Befa… Moitos naceron na Ultranoite. Todo o mundo tiña dereito a probar. Era o público o que determinaba se algo estaba ben ou mal e de aí nacían espectáculos. Máis que guerrilla, eramos resistencia cultural porque ademais tiñamos ese gusto polo underground. A Nasa era cultura submarina. Tiñamos vocación de servizo público, non queriamos un espazo só para nós.
“Coa Sala Nasa tiñamos vocación de servizo público, non queríamos un espazo só para nós”
COMO FORON AQUELES INICIOS NO TEATRO?
Non tiñamos conciencia de ser un grupo de teatro sequera. Eramos un grupo, pero máis performático, máis pegado á acción, onde o espazo era moi importante. Era un pouco aprender a actuar, a estar confortable na escena, a saber respirar co resto de compañeiros e co público. Estar alerta e dispoñible, que son dúas claves do clown. Saber ecualizar o momento para non sobreactuar. Se estabas actuando para pouquiña xente, non podías facer coma quen que tiveras mil. Ao principio como empezamos na rúa faciamos escenas entre o propio público, nunha fonte no medio da praza, entrabamos co coche a facer non sei que ou faciamos algo nunha ventá. Ou baixaba Superman desde un tellado alá arriba. Toda a praza eran escenarios posibles. O concepto das táboas entendido como un espazo á italiana foi posterior: as nosas táboas eran todo. Esa idea de actuar no medio da xente é a do teatro de Entroido e a nós a afección teatral víñanos por ese lado.
DESES PRIMEIROS ANOS NA ACTUACIÓN LEMBRADES “UN PAÍS POR FACER”. HABÍA MÁIS LIBERDADE DE CREACIÓN NAQUEL TEMPO?
Nós gozamos da mesma liberdade porque como grupo sempre a puxemos do noso lado. Reivindicamos o dereito a equivocarnos ou a fracasar, como fixemos con algún espectáculo, aínda que a maioría navegara nas ondas dos éxitos ou da aceptación popular. Sempre fixemos o que quixemos e como quixemos. Non nos debemos aos espectadores, senón que contamos cos espectadores. O público de Chévere non é un club de fans, senón que vén cun espírito crítico a ver que facemos e iso é o que queremos. Foi o territorio que fomos pactando coas persoas que nos seguen desde hai anos e coas que se van incorporando.
E MÁIS DE TRES DÉCADAS DESPOIS, O PAÍS ESTÁ FEITO OU SEGUE POR FACER?
Aí teño que ser un pouco máis pesimista. Naqueles anos todo estaba nacendo cunhas bases e uns criterios para construír. Empezaba a desarrollarse o teatro independente e nacían auditorios e casas da cultura en vilas ou cabezas de comarca. Parecía que viña con forza un teatro profesional e unha televisión con criterios de liberdade e imaxinación. Todo indicaba que nun futuro próximo o país sería mellor… e foi mellor naqueles anos, abofé, pero tamén é certo que o enquistamento desas estruturas foi levando a un certo conservadorismo atávico. Iso forma parte das decisións sociopolíticas, pero outras veces xa é como unha maneira de ser: ese conservadorismo galego que leva a conservar espazos sen reforma e co mesmo foco fundido desde fai anos. Iso é conservar o deterioro permanente, que é o contrario a progresar. Para min conservar é ter os focos e as varas en perfecto estado para que funcionen. Quitar humidades, mellorar a acústica ou a accesibilidade para determinados públicos que o teñen máis difícil. A nosa sensación que andamos por moitos destes espazos é que cada vez están máis deteriorados. Entón, nese sentido o país foi a mellor? Non, nese sentido foi bastante a peor.
“Conservar o deterioro permanente é o contrario a progresar”.
NO LIBRO QUE PUBLICASTES POLO VOSO TRINTA E CINCO ANIVERSARIO EXPLICADES QUE NA ORIXE DE TODO ESTÁN AS GANAS DE FACER. MANTEDES ESE ÁNIMO?
Absolutamente. En Chévere sempre hai ese formiguiño de “que imos facer?” e ás veces dinnos que o temos moi claro, pero dun espectáculo para outro sempre pasamos pola mesma vertixe de estar fronte a un lenzo en branco. Que queremos contar? Que nos apetece? Sempre nos preguntamos se temos ganas ou se paramos un tempiño, pero cando nos damos conta xa comprobamos que temos ganas. Pode haber dúbidas, pero non falta de ganas. A partir de aí vén a odisea de crear algo novo, que é xusto no que estamos agora. Ata é casualidade que esteamos facendo a entrevista aquí, no Pedra Pas. Cadra ben que está aí esa foto de Castelao [Miguel refírese á fotografía que ten colgada detrás] nun mitin que dera en Lira antes da Guerra. Aí está a xente da República que o fora ver cando xa era unha figura emerxente. Pois xusto agora Chévere está neste punto de partida: unha ilustración de Castelao que despois se converteu nun cadro, A derradeira lección do mestre. Aí hai moitas cousas que nos activan. É como unha pequena traca que implosiona: temos esta idea, esta imaxe e estas ganas de contar. A partir de agora vai vir todo un proceso de como contamos e cara onde cargamos as tintas no relato e nas formas.
QUE PENSAS CANDO A XENTE FALA DE CHÉVERE COMO PEZA CHAVE DA CULTURA GALEGA?
Pois é como as redes sociais, depende de quen veña créomo ou non. Se ti pos o foco no Premio Nacional, eu pregúntome: pero ti viches espectáculos de Chévere ou só tes o dato? Cando alguén sabe frases do espectáculo e compara a evolución pois aí dis: “Hostia!” Nesas conversas con espectadores é onde ves a importancia de Chévere na escena galega, pero que alguén diga nunha reunión “que importante é Chévere, non sei que, non sei canto” e acto seguido engada “sinto, pero é que non podo contratar Curva España porque aí metedes un pouquiño de política”. Por un lado danche un recoñecemento e polo outro estanche impedindo ser ti. En Galicia verás que Chévere non vai levar nunca unha medalla Castelao, polo menos con esta Xunta. A medalla Castelao xa lla poremos nós a el no próximo espectáculo [imaxina entre risos]. Sempre é como se non foramos dos deles, pero é que dalgunha maneira nós somos de todos os espectadores. Supoño que aínda hai un certo activismo en nós, unha certa rebeldía ou un dicir as cousas como as estamos vendo. O que nós digamos tampouco ten unha gran repercusión, non damos cambiado as estruturas. Houbo momentos históricos como o Nunca Máis, con Burla Negra, que foi unha explosión e algo cambiou nas conciencias galegas, pero outras veces está esa lousa conservadora que nos leva a sacar a bandeira de “máis vale malo coñecido que bo por coñecer”. Por iso operamos como operamos. Temos un país e unha xente cojonuda, pero un carallo de pensamento. E digo todo isto desde unha posición optimista, desde unha pulsión de que por nós que non sexa. Ímolo seguir intentando polo gusto de facelo e porque cremos que temos que facelo, non por ir en contra de ninguén.
HAI UN MOMENTO EN QUE COMEZADES A BEBER DA MEMORIA DUN XEITO CONSCIENTE. QUE VOS LEVOU A ISO?
Nos principios estabamos máis cerca da creación en base a xéneros. Nese beber do mundo Chévere estivo sempre moi dispoñible, pero houbo un momento en que nos apeteceu contar as historias propias e próximas. A de Amancio Ortega sobre a creación de Inditex [Citizen] vai en paralelismo co Citizen Kane de Orson Welles. Non estaba tan lonxe do que viñamos traballando co cine, pero era unha cousa moi puntual de aquí que afectou moito á nosa realidade social. Suscitou unha curiosidade e iniciamos un proceso de investigación rigoroso sobre as mulleres das cooperativas que traballaron para Amancio Ortega antes de ser Inditex, a súa saída á bolsa, o imperio que se globaliza e as mulleres que quedan un pouco de lado… Desa documentación saíu o espectáculo porque apareceron personaxes e casos concretos. Despois viñeron outros como Eroski Paraíso ou Curva España, que están un pouco nesa liña. Ficcionamos, pero non ficcionamos o relato, senón a estrutura e as posibilidades dos personaxes: saímos deles, entramos en nós e vamos a outra capa. Esa pedra das filloas que diciamos antes.
POR QUE É IMPORTANTE LEMBRAR? HAI QUEN PREFIRE ESQUECER.
Hai lembranzas que son máis inútiles. Nós non tiñamos por que lembrarnos de Curva España, por exemplo, un accidente que aconteceu en Verín na etapa de Primo de Rivera. A lembranza dese episodio digamos que non é necesaria porque ese relato xa quedou moi atrás, pero non quedou tan atrás a construción de España, que é onde poñemos o foco. Partimos do relato dun thriller, un feito histórico que si existiu, pero a capa máis importante é como nós imos debullando a construción de España desde aqueles anos ata hoxe. Logo hai outros espectáculos como Citizen, que é unha memoria buscada. Non imos atrás para facer un exercicio de memoria, imos un pouquiño atrás para ver a orixe dunha realidade que afecta nas nosas vidas. En Eroski Paraíso o detonante foi o que cambiou nun lugar: o espazo é o mesmo, pero antes era unha sala de festas e agora un supermercado. Que hai entre unha dedicación e outra? Tes toda unha transformación social e polo medio pasa todo o Estado do Benestar. Hai un relato que parte desa memoria, pero non é saudoso ou pesado, senón que a memoria é un detonador, como unha bomba de palenque ou un petardo.
TAMÉN É IMPORTANTE RECORDAR A TRAVÉS DO CINE. PENSO NO TEU PERSONAXE EN O LAPIS DO CARPINTEIRO, CANDO CANTA ISO DE “FOI COMA UN SOÑO QUE NUNCA EXISTIU”. QUEN TEN A RESPONSABILIDADE DE LEMBRAR? OS CREADORES OU O PÚBLICO APOIANDO A QUEN FAI MEMORIA?
A responsabilidade máis grande é da propia sociedade e quen ten que poñela en relevo son os historiadores. A historia segundo quen a conte é dunha maneira ou outra. Un exemplo é o relato da Guerra Civil. Dicíase que todo o que aconteceu, aconteceu a partir de que Franco gañou a guerra, pero agora xa empezamos a incluír tamén os anos da guerra desde que se deu, claramente, un golpe de Estado. Por outro lado está a memoria das persoas que a sufriron dun xeito ou outro, neste caso a guerra ou a emigración, que tamén son corresponsables de manter o relato da memoria. Que pasa? Que a memoria moitas veces é fráxil e o propio emigrante que ten un estatus determinado, que chegou a Estados Unidos e fixo catro dólares é o máis racista contra os outros emigrantes. Aí é onde entramos nós, chámalle se queres artistas, porque ás veces hai que corrixir ese relato non só desde a pedagoxía histórica, senón tamén insuflando humor ou rescatando aquelas cousas que quedaron perdidas pero que son bonitas.
“Ás veces hai que corrixir os relatos non só desde a pedagoxía histórica, senón tamén insuflando humor”
A PROTAGONISTA DE EROSKI PARAÍSO, ÁLEX [CRIS IGLESIAS], DILLE Á SÚA NAI [PATRICIA DE LORENZO] QUE NON REINTERPRETE, SENÓN QUE RECONSTRÚA A SÚA HISTORIA. O TEATRO SERVE PARA REINTERPRETAR, RECONSTRUÍR OU REIMAXINAR O MUNDO?
O teatro serve para representar a transformación. Facémolo no Entroido. É unha festa de representación colectiva onde xogamos á transformación porque nos gusta. É un pouco transformar a realidade ou contala desde outro punto de vista. Aí nacen as historias do teatro. Na actualidade chega un punto en que calquera matiz pode abrir unha corrente nova. Por exemplo, os que recrean a realidade non é o mesmo que os que a representan. Os que cren na ficción e os que non. Cada palabra pode ser matizable ata o punto de caer nun sketch de Monthy Phyton. “Representación? Non, non, deconstrución. Como deconstrución? Non, non, recreación da realidade deconstruída” [brinca Miguel ao tempo que interpreta]. Nós en Eroski tamén brincamos porque os pais eramos actores que faciamos de non actores para non saber actuar. Todo ese baile de capas ten que ver con como distintas xeracións reivindican unha maneira de actuar. É unha cuestión de respirar o tempo que estás vivindo, non podes facer sempre igual. Iso era moi guai na Nasa porque sempre estabamos en contacto con outros creadores. “Hostia, os de danza contemporánea despelótanse nos primeiros cinco minutos. Por que? Cal é a clave?”. Ao final que é o teatro? Representar para un público. Igual non digo representar. O teatro é facer algo encima das táboas para un público que está presente. Calquera acción que fagas, simplemente estar, xa é teatro. Só respirar, aínda que non digas nada, pode ser teatralmente moi potente se o fai alguén que cre no que está facendo.
