A compañía galega ButacaZero puxo a Galicia no mapa con IRIBARNE, coproducida polo Centro Dramático Nacional e a MIT de Ribadavia. O espectáculo percorre a historia de España máis recente a través dun político secundario pero moi camaleónico: Manuel Fraga. Trala súa estadía en Madrid o pasado outono, a obra de teatro chegará a Galicia a partir de xaneiro de 2024, con estrea o 13 de xaneiro en Vilalba (a vila de Fraga!) e paradas durante o primeiro semestre do ano en Compostela, Pontevedra, O Barco Valdeorras, A Coruña e a MIT de Ribadavia, entre outras.
Esther F. Carrodeguas asina a dramaturxia, escribindo un texto no que se compromete politicamente e no que realizou un traballo consciente para fuxir da autocensura ao tratar determinados temas da política española e galega.
IRIBARNE emprega a figura do político para falar, en realidade, da historia de España. Como xorde esa idea?
Xorde de casualidade porque en 2022 cumpríanse anos do nacemento e da morte de Fraga. Ocorréuseme que podería ser gracioso facer a obra pero era unha idea tola. Foise consolidando como idea máis realista tras unhas vacacións pola costa valenciana, onde comprobamos que era moi diferente da galega e doutras zonas do norte. Estaba ateigada dun turismo de masas que modificaba a identidade do lugar e, investigando de onde viña, remitiunos á idea do “desenvolvemento” de cando Fraga era ministro de Turismo. Eu tiña 10 anos cando Fraga chegou a Galicia e para min era un personaxe galego, pero de repente converteuse en figura transversal coa que, percorrendo a súa vida, nos permitía facer unha investigación deses anos que aínda non abordaramos na compañía. Tamén me serviu como xornalista investigar sobre a Transición, da que case non se falou. A ninguén lle interesa revisar a Transición porque é mellor pensar que foi exemplar ca rascar e ver que non o foi tanto.
Para escribir a peza estiveches case dous anos no proceso de documentación e creativo. Canto había por descubrir de Fraga?
Para min estaba case todo por descubrir, sobre todo no relacionado co pasado. A nivel usuario hai un gran descoñecemento sobre el. Para min foi unha sorpresa descubrir que foi un político de segunda liña que estivo na maioría das decisións de primeira liña. É un eterno esquecido para a presenza que realmente tivo. Seguramente que coma outros, mais eu perseguía a esa persoa. Como estaba buscando a Fraga, aparecíame por todas partes.
Penso que é hora de xulgar ese pasado e, se fai falta, condenalo.
Dicía Fraga que os que quixesen revisar a Transición estaban equivocados. En ButacaZero usastes o personaxe para facer esa revisión histórica, que pensaría don Manuel da peza?
Miña nai di: “a el habíalle de gustar”. Penso que Fraga era unha persoa das de “que falen mal de min, o importante é que falen” e que para el sería máis doloroso o esquecemento que a crítica. Tiña a idea de que revisar a Transición era un erro porque para el non tiña sentido mirar o pasado porque xa non está. Por iso el podía cambiar de política: franquista, reformista, demócrata e, se fixese falta, outra vez ditador. Cando estaba escribindo a obra pensaba moito en que sempre se nos xulga polas cousas que facemos no pasado, non polo presente. Penso que é hora de xulgar ese pasado e, se fai falta, condenalo.
En 2022 fixo dez anos do seu falecemento e pensastes que todo o mundo se ía acordar del e obter, así, máis información. En cambio, pasou totalmente desapercibido. De novo, que pensaría don Manuel disto?
Estaría indignadísimo e faríase el os carteis a si mesmo. Era un tipo que soubo aproveitar os medios de comunicación da forma máis moderna posible en cada momento da súa carreira política. Estivo en programas de prime-time, como se agora estivera en El Hormiguero días antes das eleccións. El ía por diante na comunicación. Puxo teleclubes por todas partes porque entendía que así o seu discurso podía chegar a todas partes.
A obra non vai sobre machucar a Fraga. De feito, paréceme máis interesante como escritora intentar entendelo.
Ninguén fala mal dun morto pero… xa pasaron dez anos. Non obstante, parece que non queda tan mal Fraga como, prexulgando, pensaba que ía ser. Será que os personaxes do seu redor o fan menos malo?
Isto pásalle a moita xente! (Risas) Non era o obxectivo facer quedar ben nin mal a Fraga, senón contar unha realidade. O tema é que a xente dá por feito que vai quedar mal e confírmanse as expectativas. Xa sabemos que firmou sentenzas de morte, que mentiu porque era ministro de Información… En cambio, hai outros políticos que tiñamos por máis ideais e caen das expectativas a pesar de que non se din cousas tan graves deles. A obra non vai sobre machucar a Fraga. De feito, paréceme máis interesante como escritora intentar entendelo.
E volvendo á Transición, como dicides na obra, “unha transición é exemplar cando os que estaban no poder poden quedar nel”. Por que cres que, en xeral, non se afonda neste tema agora que xa pasaron case 40 anos?
Non hai interese en reivindicar que en España houbo unha transición non antifranquista. Os partidos, especificamente o Partido Popular que é fundado por un ministro franquista, non teñen a ben recoñecer que foi unha transición na que toda a cúpula do Franquismo quedou no poder e convenceu ao resto de partidos para que fose unha transición a medias, moi dirixida polo aparato falanxista. Volver aí implica facernos conscientes de que non houbo unha mirada antifranquista. A Transición era pro ditador, pois quedou o rei que Franco quería e gobernando Arias Navarro. O punto é que non se construíu unha Transición antifranquista. Noutros países a poboación está en contra do ditador en canto este cae. Aquí morreu e non houbo unha lectura xeral de estado antifranquista.
De feito, aquí non está prohibido exhibir os símbolos franquistas…
Efectivamente. Para a peza investigamos se podiamos usar símbolos franquistas na obra ou non. E non está prohibido! Podes levar unha bandeira coa aguia… Hai moita xente que aínda non é capaz de dicir “eu son antifranquista”. Unha das cousas que me sorprendeu ao principio ten que ver con isto. A peza non é de dereitas nin de esquerdas, intentei non ser demasiado benévola con ninguén por ter unha lectura contemporánea, porque mirar o pasado é moi fácil pero facer presente é outra cousa. Teño a sorte de ser artista e non política! (risas) O problema é que a peza é antifranquista e iso aínda doe! Dinme “vas ser tan antifranquista?”. Claro, é que o son moito!
O medo era que os titulares das críticas fosen “IRIBARNE non é Supernormales”.
Con Supernormales do Centro Dramático Nacional quedaches finalista a mellor dramaturxia nos Premios Max e obtiveches o respaldo da crítica. E o CDN volveu confiar en ti para producir e estrear IRIBARNE. Supuxo unha presión engadida?
Eu son sempre moi autoesixente e estrita coa dramaturxia pero é certo que a forte impresión que tivo Supernormales en Madrid fixo que tivera un pouco de medo a que a xente dixese do novo espectáculo “Está ben pero non é Supernormales”. Con aquela obra si que se puxo moito o foco sobre min como dramaturga porque, de repente, nacín da nada. Dicíanme que ía gañar o Max revelación… Non, é que xa estou revelada! O que pasa é que hai un descoñecemento completo do que ocorre en provincias. Así que o medo era que os titulares das críticas fosen “IRIBARNE non é Supernormales”. De todas formas, a presión sempre está aí. O bo é escribir e, cando tes unha obra que che encanta, dicir “teño isto”. Pero nós tirámonos á piscina: pechamos unha coprodución cando temos unha idea e non o texto.
Como foi escribir teatro político?
Todos os meus textos son teatro político pero este, ademais, fala de política. A forma de escribir é a mesma, primeiro investigo e saco conclusións ou poño sobre a mesa dúbidas e pensamentos. É certo que hai unha recepción de postura política que noutras pezas non parece tan radical. Porén, eu creo que é unha impresión porque todas as miñas pezas teñen unha ideoloxía marcada.
Emprego a comedia para que os meus espectadores paseen por sitios que non son tan cómodos.
E usas o humor. Que che ofrece este recurso nesta temática?
Eu uso o humor e a ironía na miña vida e iso acaba estando nas miñas obras. O humor é unha forma de sobrepoñerse á dor da vida e das inxustizas, unha maneira de salvarme a min mesma. Na peza hai un humor salvaxe que nos permite dicir cousas que serían máis difíciles doutro xeito e consigo que o público entre da miña man en sitios nos que, usando a traxedia, se protexerían. Emprego a comedia para que os meus espectadores paseen por sitios que non son tan cómodos.
Tiveches que autocensurarte como autora?
Gústame pensar que non tiven que autocensurarme. De feito, foi unha loita continua. As únicas licencias de censura que houbo foron por cousas que están prohibidas. O texto está moi por riba do límite do que se pode dicir. Fixen un traballo consciente por non autocensurarme. Ademais, o público aprecia que non o fagas. Cando digo as cousas como me dá a gana, non só me sinto máis libre e mellor como creadora, senón que a xente o aprecia máis. Porque estou dicindo cousas que eles non se atreven pero si pensan. A autocensura é a peor das amigas.
O xogo de interpretación partiu da premisa de descubrir o Fraga que hai en ti.
Todo o elenco fai de IRIBARNE. Por que esta decisión? Xa está contemplado á hora de escribir ou foi unha elección do director?
Foi unha decisión de dirección pero previa á escritura da obra, porque Xavier Castiñeira (director e o outro piar de ButacaZero) e eu traballamos esta peza en conxunto desde o inicio. Todo o elenco ía facer de Fraga porque permitía un xogo moi interesante e tamén porque, dun xeito moi “shakespeariano”, todos levamos un Fraga dentro: amor, ira, odio… O xogo de interpretación partiu da premisa de descubrir o Fraga que hai en ti.
O obxectivo era que a xente nova estivese interesada en vir ver ‘Who the fuck is IRIBARNE’.
Dádeslle un valor engadido ao espectáculo co traballo da coreógrafa Sabela Domínguez ou a banda sonora de Berto, un dos artistas e produtores de máis éxito actualmente. Que achegan eles á obra?
Desde o principio tivemos claro que a música tería un carácter moi contemporáneo e que ía haber coreografías. Queriamos facer unha peza que dialogase co presente e co noso futuro, coas xeracións novas. Queriamos unha peza con linguaxes xuvenís, por dicilo de forma coloquial. O obxectivo era que a xente nova estivese interesada en vir ver ‘Who the fuck is IRIBARNE’. O meu reto era facer unha dramaturxia que estivese a esa “altura”. E digo altura porque é unha música que está moi alta, tanto de volume como de ritmo. Buscando persoas para ver quen podería facer a música atopamos a Berto e démonos conta de que só podía ser el. Foi un gran descubrimento como profesional e persoa. É incrible e moi xeneroso. É un dos produtores máis importantes nestes momentos no noso panorama musical e vai ir a máis porque ten un talento brutal. En canto a Sabela, xa a coñeciamos como bailarina porque participou na nosa performance Rapadas e entrou como coreógrafa. Ten unha técnica, o waacking, que tamén é moi contemporánea.
Na parte final, onde nos trasladamos á época de Fraga en Galicia, colles peso como actriz. Como é estar sobre o escenario en IRIBARNE?
Non fago unha caracterización do personaxe total, é unha mestura entre Fraga e eu. Cando representas un personaxe tan déspota é moi divertido. É todo o que na vida non podes facer! Todos temos algo de xefe dentro pero non actúas así. Foi bastante pracenteiro pero tamén difícil porque teño menos experiencia como actriz, mais parecíanos que cobraba todo o sentido: que a autora do texto e empresaria (que contrata ao resto do elenco) asumise o rol de “emperador”.
Coas localidades esgotadas en todas as funcións en Madrid. Como recibiches a resposta do público?
Foi moi boa. Estamos moi contentos. É unha peza moi longa, cun humor moi alto e que fala dunha época histórica que a maioría do elenco e do equipo non vivimos polo que tiñamos medo de como se vería a nosa lectura dun pasado que está moi recente. Pero a resposta foi moi boa. Tamén xente de Galicia que nos veu visitar, que lle gustou que no CDN en Madrid se fale de Galicia e mesmo en galego. Por outra parte, moitas persoas que viviron a Transición viñéronnos felicitar e para min iso é o éxito, incluso persoas próximas á política. É unha forma de entender que a peza está axustada á realidade e, aínda que está elevada de ton, si representa a época.
Neste xaneiro de 2024 chega a xira por Galicia, con estrea en Vilalba e logo función en Compostela para percorrer despois o noso país. Como cres que reaccionará o público de aquí?
A resposta da xente galega que nos viu en Madrid foi moi boa e isto faime esperar que aquí será así. Pero tampouco estou segura porque a peza vai sobre un personaxe que pode estar moi polarizado pois, obviamente, os que se achegaron non representan a toda a poboación galega. Entón, non estou segura como será a resposta da xente que teña demasiado idealizada a figura de Manuel Fraga. A peza está interesando moito a programadores e creo que vai xerar un alto impacto emocional como fixo en Madrid, sobre todo por poñer a Galicia no mapa, que é unha expresión de Fraga (risas).
Ides adaptar o texto para esta xira galega?
Penso que non vai facer falta adaptar o texto. Quizais a última parte, centrada en Galicia, pode alongarse máis porque temos máis referentes ca fóra. Pero a proposta será moi parecida.
E xa para rematar… ves posible que se programe IRIBARNE no mausoleo do Gaiás? Teríalle gustado, non cres?
(Risas) A Fraga, sen dúbida. E a min encantaríame que se vise na Cidade da Cultura pero non o vexo moi real porque non hai unha programación de escénicas estable. Despois da estrea en Vilalba, o seguinte sitio no meu ideario sería alí. Conste que estará no Auditorio de Galicia, que tamén é un sitio simbólico.
